Nu COVID-19 voor wereldwijde economische onzekerheid zorgt, zijn de eisen aan een oprichter van een nieuwe onderneming groter dan ooit. Deze gids geeft praktische tips om strategisch met stress om te gaan – advies dat nu nog relevanter is voor oprichters.

Voordat ik klinisch psycholoog werd, was ik een atletiekster op de middelbare school in een klein stadje. Mijn favoriete onderdelen waren de sprints. Er is weinig competitieve strategie nodig, behalve het beheersen van de startblokken. Begin te bewegen. Stop niet. Vertraag niet. Ga, ga, ga. Beweeg snel en breek dingen.

De 400 meter (één ronde op de atletiekbaan; ongeveer een kwart mijl) is een heel andere sport. Nu heb je een strategie nodig om te rennen. Er zijn momenten om het rustig aan te doen en momenten om gas te geven.

Ik rende mijn eerste 400 meter alsof ik achterna gezeten werd door een leeuw.

Ongeveer 75 meter voor de finish gebeurde er iets vreemds: mijn houding begon in te storten, mijn sterke sprintbenen voelden aan als loodzwaar, mijn armen begonnen heen en weer te zwaaien en draaiden over mijn bovenlichaam. Ik had moeite met ademhalen. Ik strompelde over de finishlijn, leunde voorover en kotste over de hele baan.

Overgeven voor een volle tribune was niet mijn beste moment.

Ik was gewend aan snelheid en competitieve intensiteit, maar ik was niet gewend om zo lang zo snel te rennen. Ik heb op de harde manier geleerd dat het ontbreken van een tempo-strategie tot een ramp kan leiden.

We moeten stoppen met onze ondernemingen te behandelen als korte sprints. Ga snel vooruit, maar breek jezelf niet.

Ren slim, niet alleen hard

Je hebt een plan nodig voor hoe je de intense eisen van het starten van een onderneming gaat aanpakken.

Ik weet zeker dat je al eerder hard hebt gewerkt. Je weet hoe het is om hard te werken. Je weet hoe het is om lange dagen te maken. Je begint waarschijnlijk een onderneming omdat je ervaring hebt met je intensief op een probleem te concentreren totdat je een oplossing hebt gevonden. Je hebt geleerd hoe je je vak of expertisegebied onder de knie kunt krijgen. Je hebt je gerealiseerd dat je een product of dienst hebt die mensen nodig hebben en willen.

Als online ondernemer bepaal jij het succes of falen van je onderneming. Jij bent het middelpunt waar je onderneming om draait. Intelligentie, creativiteit, communicatieve vaardigheden, focus, doorzettingsvermogen, expertise, probleemoplossend vermogen, besluitvaardigheid, professioneel netwerk: je hebt dit allemaal nodig, maar het is niet genoeg om succesvol te zijn.

Je hebt gedrevenheid, ervaring en competitieve intensiteit; je hebt coaching en oefening nodig om je tempo te bepalen, net zoals ik.

Stress: levensreddend en dodelijk

Een onderneming starten is best stressvol.

Stress voelen is normaal. Het is een natuurlijke reactie op iets dat zowel moeilijk als belangrijk is. Er staat veel op het spel. Goede beslissingen zijn belangrijk. Het is essentieel om de juiste mensen te vertrouwen. Een klantenbestand opbouwen, je merk en je waarde duidelijk communiceren, op het budget letten, een netwerk uitbreiden, onderaannemers of de eerste werknemer in dienst nemen. Al deze dingen zijn stressvol omdat ze belangrijk zijn. Stress en motivatie gaan hand in hand. De bronnen van stress zijn vaak de dingen waar we het meest aandacht aan moeten besteden. De stress die we voelen is ons eigen interne alarm dat afgaat om te zeggen: "Vergeet niet, let op, denk hier goed over na..."

Stress is vaak best oké. Het houdt ons wakker en actief.

Je lichaam is gemaakt om stress te ervaren. Je vecht-of-vluchtreactie treedt in werking. Als je een beer tegenkomt in het bos, ren je dan weg? Of pak je een tak en vecht je? Op het moment dat je de beer ziet, gaat je hartslag omhoog, adem je sneller, spannen je spieren zich aan, vertragen of stoppen je spijsvertering en andere niet-essentiële functies en begint je hart bloed naar je ledematen te pompen. Je zintuigen worden scherper en je lichaam maakt zich klaar om te reageren. Deze stressreactie kan je leven redden.

Als die beer een belangrijke deadline is, een presentatie die allesbepalend is, of een moeilijke beslissing die genomen moet worden, zorgt die natuurlijke vecht-of-vluchtreactie ervoor dat je sneller en scherper kunt reageren. Niet ondanks, maar dankzij je aangeboren vermogen om op stress te reageren, kun je die deadline halen, die presentatie tot een succes maken en die beslissing nemen. De wet van Yerkes-Dodson is gebaseerd op een reeks klassieke psychologische onderzoeken, waarin de relatie tussen stress en prestaties is gemeten. De algemene conclusie is dat de 'juiste' hoeveelheid stress – een gulden middenweg – bijdraagt aan topprestaties.

Je stress helpt je.

Waarom heeft stress dan zo'n slechte reputatie?

Stress verandert van een levensreddend naar een levensbedreigend mechanisme wanneer het van acuut naar chronisch gaat. Een kortdurende, tijdelijke stressfactor (een beer, een belangrijke presentatie) staat in de psychologie bekend als acute stress. Acute stress helpt je om optimaal te presteren, problemen aan te pakken, sneller te rennen, je beter te concentreren, creatief te zijn en je af te stemmen op wat je moet doen. Ons lichaam is gemaakt voor acute stress en meerdere systemen in het lichaam werken samen om hiermee om te gaan. Ons lichaam weet precies wat het moet doen en, misschien nog wel belangrijker, ons lichaam weet hoe het daarmee moet stoppen.

De presentatie. De bestuursvergadering. De beslissing. Het gebeurt. De mechanismen van je lichaam komen in actie om ermee om te gaan. Jij ook. Dan is het voorbij.

Als de stressfactor wegvalt, komt je parasympathische zenuwstelsel in actie en wordt je hartslag weer normaal, ontspannen je spieren zich, stroomt het bloed weer naar je hersenen en komt je spijsvertering weer op gang. En het leven gaat verder.

Acute stress beschermt ons als we bedreigd worden.

Als we langdurig met acute stress te maken hebben – chronische stress – beginnen we ons lichaam te dwingen dingen te doen waarvoor het niet is ontworpen. Chronische stress kan je lichaam letterlijk kapotmaken. Het heeft ernstige en blijvende gevolgen voor je gezondheid. Onderzoek heeft aangetoond dat er een verband bestaat tussen chronische stress en bijna alle chronische gezondheidsproblemen: hartziekten, obesitas, diabetes, prikkelbare darmsyndroom, de ziekte van Crohn, astma, migraine, maag- en darmproblemen, multiple sclerose, de ziekte van Alzheimer en kanker. Het softwareprobleem kan een hardwareprobleem worden.

Bovendien kan chronische stress grote emotionele problemen veroorzaken. Onbehandelde chronische stress verandert in angst – een langdurige innerlijke strijd met angsten en negatieve of schadelijke gedachten. Chronische stress maakt mensen niet tot effectieve ondernemers, managers of partners. Mensen die hieraan lijden, werken constant hard om zich groot te houden – om de stress onder controle te houden – en als gevolg daarvan kunnen angstige mensen impulsief, boos en opvliegend zijn. Ze nemen slechte beslissingen. Ze kunnen proberen hiermee om te gaan door alcohol of drugs te gebruiken.

Als ondernemer is chronische stress een groot gevaar. Je hebt niet alleen te maken met alle normale stressfactoren van het leven, maar je draagt ook de last van je onderneming op je schouders. Er is altijd een deadline, er moet altijd een beslissing worden genomen, er is altijd een presentatie of vergadering, er is altijd een lastige klant of onderaannemer om mee om te gaan. Je kunt niet ontsnappen aan de stress, vooral niet als je een bedrijf runt, dus je moet manieren vinden om je tempo aan te passen.

Omgaan met chronische stress

Omgaan met chronische stress is als uitzoeken hoe je langdurig snel kunt rennen zonder je lunch te verliezen waar iedereen bij is. Er is niet één juiste manier om je leven te organiseren, maar ik geef je een paar suggesties die op onderzoek zijn gebaseerd. Je zult wat aanpassingen moeten doen om een stressmanagementplan te bedenken dat echt voor jou werkt. Zelfs als je moet sleutelen en experimenteren, verzeker ik je dat het de moeite waard is om een stressmanagementstrategie te bedenken die goed voor jou werkt. Zonder overdrijven: je persoonlijk welzijn en de duurzaamheid van je onderneming kunnen ervan afhangen.

Herken je individuele stresssignalen

Lijden aan chronische stress is als de spreekwoordelijke kikker in de pan met langzaam kokend water. De kikker kwam stap voor stap in de problemen. De negatieve gevolgen van chronische stress kunnen langzaam binnensluipen. Misschien word je door je drukke gedachten meerdere nachten achter elkaar om 3 uur 's nachts wakker. Je bent moe, dus je bent snel geïrriteerd tegen je gezinsleden. Je hebt bijna constant hoofdpijn, misschien omdat je je kaken op elkaar klemt of met je tanden knarst. Je maag is van streek. Je drinkt meer cafeïne om wakker te worden. Je drinkt meer alcohol om te kunnen slapen. Het wordt moeilijker om je langdurig te concentreren. Je beslissingen worden reactief en impulsief. Wanneer is dit water zo heet geworden?

De truc om goed met chronische stress om te gaan, is om het vroeg te herkennen. Je hebt je eigen vroege stresssignalen. Je lichaam is vaak de beste vroege waarschuwing dat stress zijn tol begint te eisen. Als ik last heb van opgebouwde chronische stress, slaap ik niet meer goed. Sommige mensen krijgen last van hun maag (misselijkheid, overgeven of diarree). Anderen krijgen pijnlijke schouders, hoofdpijn of andere soorten pijn. Misschien is jouw vroege waarschuwingssignaal een harde toon, prikkelbaarheid of een extra 'humeurig' gevoel. Misschien merk je dat je trek hebt in zoetigheid of zout eten. Of dat je een glas (of drie) wijn of whisky drinkt om 's avonds in slaap te kunnen komen. Misschien verlies je interesse in seks en intimiteit met anderen. Misschien neemt je interesse in seks juist drastisch toe. Bepaalde aspecten van je persoonlijkheid kunnen onder stress meer naar voren komen. Misschien word je chaotischer (verlies je je sleutels, kom je te laat, vergeet je dingen, mis je afspraken). Aan de andere kant kunnen de 'type A'-kanten van jezelf meer naar voren komen: je merkt misschien dat je stijver wordt dan normaal (een beetje gek worden met spreadsheets of dubbel werk doen met procedurele documentatie). Onder stress kunnen introverte mensen nog meer teruggetrokken worden en kunnen extraverte mensen moeite hebben om aan het werk te gaan. Als je merkt dat je uit balans raakt of een beetje 'te veel' jezelf bent, is dat een andere goede indicator dat stress de overhand krijgt.

Chronische stress heeft voor iedereen een ander effect op het lichaam en het leven. Er is niet één specifiek ding dat bij iedereen op problemen wijst. Neem even de tijd om na te denken over je stresssignalen. Als je in het verleden gestrest was, was er dan een deel van je lichaam dat pijn deed of een orgaanstelsel dat niet meer goed leek te functioneren? Of zijn er bepaalde gedragingen die op problemen wijzen?

Het is belangrijk om je persoonlijke vroege waarschuwingssignalen te kennen, zodat je proactief kunt handelen en chronische stress kunt aanpakken voordat deze je gezondheid verpest en je werk en relaties verstoort.

Los je probleempunten op

Wat zorgt ervoor dat je stress hebt? Kijk eens eerlijk naar de belangrijkste dingen die stress veroorzaken. Begin met een lijstje te maken van je stressfactoren op alle gebieden van je leven, zoals werk, thuis, familie en relaties. Zoek de specifieke probleempunten.

Misschien voel je je gestrest, maar weet je niet precies wat dat gevoel veroorzaakt. Door de specifieke oorzaken van stress te analyseren, kun je de lijst bekijken en je stressfactoren een voor een oplossen. Sommige stressfactoren zijn veranderbaar of te vermijden.

Misschien heb je bijvoorbeeld elke middag een stresspiek wanneer je een gesprek met een potentiële klant probeert af te ronden en je vervolgens de deur uit rent om je kind om 15.30 uur van school te halen. Misschien moet je twee middagen per week naschoolse opvang voor je kind regelen, zodat je zonder haast gesprekken met potentiële klanten kunt afronden. Als je merkt dat je constant gestrest bent door de hoeveelheid e-mails in je inbox, overweeg dan om een parttime assistent in te huren om alle niet-essentiële e-mails te screenen of te beantwoorden.

Het gaat erom dat je elk probleempunt systematisch bekijkt en jezelf afvraagt: "Welke controle heb ik hier? Hoe kan ik deze ervaring in mijn leven elimineren of verminderen?"

Breng veranderingen aan en verzamel gegevens. Voer de veranderingen door die het meest direct invloed hebben op de bronnen van je stress en houd vervolgens je stemming bij. Let erop of je veranderingen invloed hebben op je algehele stressniveau.

Ga van passief denken ("ik heb last van deze stress") naar actief denken ("ik kan sommige aspecten van mijn stress onder controle krijgen"). Stress is niet langer de boosdoener en jij bent niet langer een hulpeloos slachtoffer. Je hebt enige controle over hoeveel stress je ervaart bij het opbouwen van je onderneming. Gebruik stress in je voordeel. Laat het je even extra energie geven wanneer je topprestaties moet leveren en keer daarna terug naar je basisniveau voor de lange termijn.

Beheers stress op het moment zelf

Niet alle stressfactoren zijn 'oplosbaar'. In het jaar dat mijn adviesbureau werd opgericht, kreeg mijn vader de diagnose terminale kanker en lagen zowel mijn moeder als mijn jongste broer wekenlang op de intensive care vanwege levensbedreigende medische crises die niets met elkaar te maken hadden. Mijn man en ik namen ook de noodvoogdij over twee kinderen op ons die een veilige plek nodig hadden om te wonen. Het zou een moeilijk jaar zijn geweest als ik niet met een onderneming was begonnen. Omdat ik ook een onderneming aan het opstarten was, was mijn stressniveau superhoog. En ik kon niet veel doen om deze stressfactoren uit mijn leven te bannen. Ze waren er nu eenmaal, en ik had er totaal geen controle over.

Wat doen we met stressfactoren die we niet kunnen oplossen? Als je het probleem (de stressfactor) niet kunt aanpakken, pak je de stress zelf aan. Om goed te kunnen functioneren, moet je een zekere mate van kalme controle hebben over hoe stress je lichaam en je emoties beïnvloedt. Ik snap dat dit makkelijker gezegd dan gedaan is. Maar net als elke andere vaardigheid kun je innerlijke rust cultiveren wanneer je met veel stress te maken hebt.

Als je merkt dat je borstkas zich samentrekt, je ademhaling oppervlakkig wordt of je handpalmen beginnen te zweten – wat je vroege stresssignalen ook zijn – is het tijd voor een pauze, zelfs een heel korte pauze. Uit recent onderzoek blijkt dat langzaam en diep ademhalen de beste manier is om verhoogde stress tegen te gaan. Hier is een korte, gebruiksvriendelijke samenvatting; maar geloof me, het onderzoek hiernaar is uitgebreid. Als ik elke nieuwe ondernemer één ding zou kunnen meegeven, dan zou dat het vermogen zijn om langzaam en diep te ademen zijn.

Om dit te oefenen, leg je een hand met je handpalm op je navel. Adem langzaam in door je neus (streef naar vier tot vijf seconden) en kijk hoe je hand omhoog komt terwijl je buik zich met zuurstof 'vult'. Adem langzaam uit door je neus (weer vier tot vijf seconden) en kijk hoe je hand naar je ruggengraat zakt terwijl je buik 'leegloopt'. Haal op deze manier vier of vijf keer adem, waarbij je door je neus inademt in je buik. Op deze manier ademen is simpel, maar ook krachtig. Het geeft een signaal aan je parasympathische of 'rustgevende' zenuwstelsel en laat je lichaam weten dat er geen directe dreiging is die een acute stressreactie vereist.

Je kunt op deze manier ademen tijdens een gesprek of terwijl je met iets bezig bent. Ik heb het op het podium gedaan zonder dat mensen het echt opmerkten. Het is een snelle, eenvoudige en zeer effectieve methode voor stress 'op het moment zelf'. Naast het oefenen van langzame, diepe ademhalingen zijn hier nog een paar andere methoden die je kunnen helpen om stresspieken tijdens je werk te beheersen:

• Neem een pauze van drie tot vijf minuten om te stretchen. Besteed aandacht aan je schouders, nek en kaak.
  
• Zet wat rustige muziek op.
  
• Pas je werkomgeving aan.
  
• Neem even pauze en bel een vriend of familielid.
  
• Sta op en loop een blokje om.
  
• Doe je ogen 10 minuten dicht.
  
• Mediteer of bid.
  
• Neem een gezond tussendoortje of geniet even van een warm drankje.
  
• Sta op en spoel je gezicht met koud water.
  
• Neem even de tijd om lekker ruikende lotion op je handen te smeren.
  
• Doe een druppeltje etherische olie op je pols.
  

De stressreactie gaat over snel handelen en versnellen om te kunnen reageren. Door het tegenovergestelde te doen en jezelf te vertragen, ga je de emoties achter de reactie en dus de stress zelf tegen. Door een of meer bronnen van zintuiglijke input (zicht, geluid, geur, smaak en tastzin) te veranderen, geef je je hersenen nieuwe info om te verwerken. Als die nieuwe zintuiglijke info rustgevend is, kan dat een andere trigger zijn om het parasympathische of 'kalmerende' systeem te activeren.

Deze vaardigheden kunnen worden geoefend als een kalmeringsmechanisme in tijden van verhoogde stress. Ze kunnen ook worden geïntegreerd in het dagelijks leven als een manier om je 'antistressspieren' te versterken. Een paar minuten diep ademhalen of mediteren per dag kan wonderen doen om je basisniveau van stress en angst te verlagen. Deze oefeningen helpen ook om je aandacht en concentratie te verbeteren, je slaap te verbeteren en depressie te verminderen. Het is een geweldige investering in jezelf en je onderneming.

Leef een stressbewuste levensstijl

Het eerste jaar van je onderneming is misschien wel het belangrijkste moment om op een gezonde en proactieve manier met stress om te gaan. Deze uitspraak gaat in tegen de heersende cultuur van 'hard werken' bij start-ups. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, betekent meer werken niet altijd beter werken. De gewoontes die je in je onderneming (en dus ook in je dagelijks leven) ontwikkelt, blijven jarenlang bestaan. Kies gewoontes die chronische stress tegengaan voordat deze zich opstapelt. Dit draagt bij aan de duurzaamheid van je onderneming op de lange termijn en maakt je leven aangenamer tijdens de eerste intensieve jaren.

Jij weet het beste wat goed voor je is. Als je er even over nadenkt, heb je waarschijnlijk wel een idee wat je nodig hebt om zo stressvrij mogelijk te leven. Gelukkig hebben psychologen en andere medische experts onderzocht wat het beste helpt tegen de negatieve gevolgen van langdurige stress.

Zorg goed voor je lichaam. Veel van de schade die stress veroorzaakt, komt door de cumulatieve effecten van cortisol op je lichaam. Door goed voor je lichaam te zorgen, kun je je vermogen om stress tegen te gaan optimaliseren. Dit betekent goed slapen, je lichaam voeden met voedzaam eten en minstens drie keer per week 30 minuten bewegen (je hartslag verhogen). Deze drie dingen zijn essentieel voor een optimale stressbeheersing en een optimale neurologische werking. Je hersenen werken niet goed zonder basisverzorging en onderhoud. Eten, slapen en bewegen zijn de basisbouwstenen van zelfzorg die je lichaam goed van brandstof voorzien. Het zal erg moeilijk voor je zijn om uit te blinken in je werk zonder goed voor je lichaam te zorgen.

Blijf in contact. Als je iets moeilijks meemaakt, is de kwaliteit van je relaties de beste voorspeller van hoe goed je daarmee omgaat. Relaties beschermen ons tegen de mentale gezondheidsproblemen die gepaard gaan met extreme stress. Verwaarloos je relaties niet terwijl je je onderneming laat groeien. Als je succesvol bent, wil je mensen om dat mee te vieren. Als je faalt, wil je een gemeenschap van dierbaren om je weer op te beuren.

Vier succes. De eerste jaren van een onboarden kunnen als een waas aanvoelen. Er zijn maar weinig momenten waarop je het gevoel hebt dat je "aangekomen" bent. Er zijn nooit momenten waarop de takenlijst helemaal af is. Het is moeilijk om ooit het gevoel te hebben dat je 'klaar' bent. Maar ons brein profiteert van de neurologische boost die gepaard gaat met de voldoening van voltooiing. Het opbouwen van een onderneming is een langdurig proces. Het is belangrijk om de voltooiing van specifieke doelen te vieren: je eerste betalende klant, je eerste bulkbestelling, je eerste virale bericht. Welke kleine doelen je onderneming ook op de 'to-do'-lijst staan, zoek manieren om ze te vieren. Mijn vriend Phil maakte een lijst met vijf doelen die hij in een jaar wilde bereiken, en vervolgens koos hij voor elk van die vijf doelen een speciale fles wijn. Op elke fles plakte hij een briefje: 'WordPress-plug-in verkopen' op de Edna Valley Pinot Noir en 'Onboarding-automatisering lanceren' op de Napa Cabernet Sauvignon.

Wij gedreven ondernemers zijn vaak gefocust op wat er nog niet is gedaan. We maken het ene af en gaan meteen door met het volgende. Maar goed omgaan met stress betekent dat we de eindeloze to-do-lijst van moeten compenseren met kleine feestjes tussendoor. Wees eerlijk over wat er is bereikt, net zoals je eerlijk bent over wat er nog moet gebeuren. Je hersenen hebben die endorfine nodig. Je vrienden en familie moeten de kans krijgen om je te feliciteren. Je medeoprichter, medewerkers of teamleden moeten zien dat je iets viert, zodat ze zich veilig voelen om je een high five te geven. En jij moet eraan herinnerd worden aan alles wat er wordt bereikt.

Maak tijd om te spelen. Beginnen vergt een enorme inspanning, doorzettingsvermogen, focus en ouderwets hard werken. Weersta de neiging om met je ogen te rollen als ik zeg dat een deel van het verzekeren van je succes bestaat uit tijd maken om te spelen. Spelen zijn dingen die je kiest om te doen omdat ze je vreugde brengen. Spelen laat je hersenen en lichaam genieten van een ander tempo – een pauze van de intensiteit en het harde werk van het opbouwen van een onderneming. Spelen moet meeslepend en stimulerend zijn. Denk aan boogschieten, voetballen in een competitie, schaken, snowboarden, bouwen met Lego, een quilt maken, fietsen, in een band spelen, schilderen, stoeien met kinderen of een oldtimer opknappen. Videogames spelen en tv of films kijken zijn natuurlijk ook veelvoorkomende manieren om te ontspannen. Deze staan niet bovenaan mijn lijstje omdat ze cognitief en fysiek vaak passief zijn. De beste vormen van spelen betrekken alle delen van jezelf: je lichaam, je intelligentie, je emoties. Ze zorgen ervoor dat je de tijd vergeet en geven je een gevoel van vreugde. Ze stellen je in staat om, in ieder geval tijdelijk, je stress te vergeten.

Een stressbewuste levensstijl is een levensstijl waarin je stress tegengaat met proactieve en emotioneel en fysiek gezonde keuzes. Je doet dit om je voor te bereiden op stress. Je doet het terwijl je stress ervaart. Je doet het omdat je beseft dat je je welzijn niet mag opofferen op het altaar van de drukte.

Intensiteit en snelheid zonder strategie kunnen ervoor zorgen dat je je lunch kwijtraakt of dat je je uitgeput en angstig voelt.

De ups en downs onder de knie krijgen

De ups en downs zijn onvermijdelijk. Als ondernemer heb je momenten waarop je het helemaal voor elkaar hebt. Je voelt je superblij als je op een wolk zweeft door het succes van een nieuw product, meer klanten, kansen voor samenwerkingen, connecties met invloedrijke mensen, grote contracten of inkomsten. Dat zijn geweldige momenten. En op die momenten kun je je moeilijk voorstellen dat je ooit iets anders zou doen. Het voelt zo goed om te zien dat je werk goed wordt ontvangen. De momenten van opwinding en trots zijn de beloning voor het harde werk. De momenten van momentum geven hoop dat je onderneming zal groeien en bloeien en je een geweldige levensstijl en de kans zal geven om een belangrijke impact op de wereld te hebben.

Maar er zullen ook andere momenten zijn. De momenten waarop je je ontmoedigd, beschaamd, bang of boos voelt. Er zullen momenten zijn waarop je wilt stoppen. De momenten waarop iemand je vertrouwen beschaamt of een klant je dienst niet meer gebruikt. Er zullen momenten zijn waarop je niet zeker weet of je het salaris kunt betalen en momenten waarop je niet zeker weet of je de onderneming in leven kunt houden. Sommige van deze dieptepunten zullen vluchtige gedachten zijn. Andere zullen maanden van kwelling duren. Deze momenten zullen je standvastigheid, wijsheid en geduld op de proef stellen. Ze zullen heel, heel moeilijk zijn.

Allereerst zijn de hoogte- en dieptepunten een normaal onderdeel van het starten van een onderneming. Je bent niet de enige die ups en downs en hoogte- en dieptepunten meemaakt. Het internet is niet altijd eerlijk. Veel infomarketeers prijzen hun onfeilbare strategieën aan om je weg te banen naar een miljoenenbedrijf. Ze kunnen net zo goed slangenolie voor eeuwig leven of een huis aan zee in Las Vegas verkopen. Het is een intrigerend verhaal. Maar het hoort thuis in de fictiesectie. Er is geen gemakkelijke weg naar succes. Het is hard werken, een risico en een enorme investering van tijd, energie, middelen en emotioneel kapitaal. Het zal niet soepel verlopen en het zal niet in één dag gebeuren.

Mensen onderschatten vaak de emotionele tol die het starten van een onderneming met zich meebrengt. Veel nieuwe ondernemers bereiden zich voor op de tijdsinvestering en de financiële investering. Ik weet zeker dat je een businessplan hebt gemaakt en onderzoek hebt gedaan naar belastingen en oprichting. Je hebt je voorbereid op de praktische zaken. Maar je moet ook rekening houden met de emotionele investering.

Als ondernemer is je onderneming een verlengstuk van jezelf. Het is je broodwinning. Het is de manier waarop je je kinderen te eten geeft en de entiteit die bepaalt of je dit jaar wel of niet op vakantie gaat naar Cancún. Het welzijn van je onderneming bepaalt je financiële welzijn. Dat betekent dat je emotionele toestand gekoppeld is aan de ups en downs van je onderneming. De band tussen jou en je onderneming gaat echter dieper dan alleen je broodwinning. Je onderneming is ontstaan uit je gedachten en vertegenwoordigt jouw unieke manier om een probleem op te lossen of naar de wereld te kijken. Je onderneming is het resultaat van je vaardigheden en expertise. Het is iets dat bestaat omdat jij bestaat. In tegenstelling tot een werkomgeving waar je in- en uitklokt, is het opbouwen van je eigen onderneming nauw verbonden met je identiteit.

Als je iets in het openbaar aanbiedt, maak je jezelf kwetsbaar en stel je jezelf bloot. Dat brengt een emotionele intensiteit met zich mee. Als je achter het stuur zit of de bal vasthoudt, sta je in de schijnwerpers en kan de hele wereld je zien. Dat is een ervaring vol adrenaline, waarbij alles op het spel staat – zowel in positieve als in negatieve zin.

Dit maakt zakelijke fouten extra lastig. Ze gebeuren vaak in het openbaar. En ze kunnen veel grotere gevolgen hebben dan 'Oeps, die link was verkeerd'. Je zult fouten maken in je onderneming. Een typefout, een verkeerd verstuurde e-mail of een vliegticket voor de verkeerde datum. Dat gaat absoluut gebeuren. De vraag is hoe diep je zakt als reactie op die ervaringen. Hoe goed kun je het van je afzetten? In hoeverre brengen je zakelijke fouten je van je stuk?

Gezonde grenzen stellen

Je bent niet je onderneming. En je onderneming is niet je kindje.

Ik las laatst een onderzoek in Human Brain Mapping waarin hersenscans (fMRI's) van vaders die aan hun kinderen dachten, werden vergeleken met hersenscans van ondernemers die aan hun onderneming dachten. Het zal je misschien niet verbazen dat de gebieden van neurologische activiteit erg op elkaar leken. Zowel vaders als oprichters hadden activiteit in het deel van hun hersenen dat dopamine vrijgeeft. Dit is een beloningscentrum: we voelen ons goed als het wordt geactiveerd.

Net als ouders die naar foto's van hun lieve jonge kinderen kijken, voelden ondernemers een kleine golf van beloning – een kleine dopamine-kick – wanneer ze naar foto's van hun bedrijf keken. Op neurologisch niveau hebben ondernemers een liefdevolle, affectieve relatie met hun bedrijf.

Bovendien lieten de ondernemersbreinen, net als die van hun vaders, zien dat de delen van de hersenen die te maken hebben met kritische sociale processen minder actief waren. Deze delen van de hersenen zijn belangrijk voor sociale beoordeling of het vermogen om de bedoelingen van iemand anders te begrijpen en te beoordelen. (Dit is het deel van je hersenen dat gisteravond tijdens een cocktailparty actief was toen je de ruimte scande en onbewust beoordeelde met wie je wilde praten.)

Als deze hersengebieden niet werken of onderdrukt zijn, kunnen mensen niet goed contact maken en omgaan met anderen. De oprichters in dit onderzoek konden hun bedrijf eigenlijk niet kritisch beoordelen als een aparte entiteit. In plaats daarvan was het bedrijf in hun hersenen opgeslagen als een verlengstuk van zichzelf. (En net als romantische liefde en ouderlijke liefde is liefde van oprichters blind.)

Aan de ene kant heeft dit onderzoek me een aantal dingen over oprichters duidelijk gemaakt. Sommige daarvan zijn positief. Deze bevinding laat zien welke offers, welke gedrevenheid en welke gekte het oprichterschap met zich meebrengt. Ouderlijke liefde brengt het beste en het slechtste in mensen naar boven. Ik wist niet hoe geduldig, zelfopofferend en sterk ik kon zijn totdat ik kinderen kreeg. En ik wist niet hoe egoïstisch, opvliegend en gek ik kon zijn totdat ik kinderen kreeg.

Hetzelfde geldt voor het zijn van een oprichter: soms voel je je geobsedeerd en vol energie. Andere keren ben je gepassioneerd en creatief. Vaak ben je een beetje irrationeel over alles wat je doet om je onderneming te laten groeien, en nu weten we dat daar een wetenschappelijke verklaring voor is.

Aan de andere kant baart het me enigszins zorgen hoe diep een onderneming met ons wezen kan verweven raken. Net als in elke belangrijke menselijke relatie kunnen te veel versmelting, te veel verstrengeling en te veel verbonden emoties gevaarlijk zijn. Je hele hart aan een onderneming geven is psychologisch gevaarlijk.

Ondernemers kunnen zo emotioneel gehecht raken aan hun onderneming dat ze het gaan zien als een soort tweede persoon. Helaas voor ondernemers zijn ondernemingen geen goede romantische partners. Ze zijn grillig en veeleisend, kunnen niet goed luisteren en ze zetten nooit, maar dan ook nooit het vuilnis buiten.

Een onderneming kan je hele leven overnemen. Het kan je tijd, energie, gedachten en emoties in beslag nemen, en daarmee komt een last die altijd aanwezig is, wat je ook doet. Op dat moment is het zo makkelijk om jezelf wijs te maken dat je alles onder controle hebt, dat je het prima doet en dat je niemand of niets nodig hebt. Van daaruit is het een langzame ontwikkeling naar een situatie waarin je steeds meer door je werk wordt opgeslokt. Al snel word je wakker en is dat het eerste waar je aan denkt; als je met vrienden en familie bent, is dat het enige waar je aan denkt; als je gaat slapen, is dat het enige waar je aan denkt.

Dit is een verkeerde identiteit: de baan, de start-up of het idee is zowel geworden wie de oprichter is als waar de oprichter van houdt. Maar je onderneming kan gewoonweg niet het gewicht dragen van wie je bent: het zal nooit je volledige waarde of je doel zijn. Het is ook geen goede uitlaatklep voor liefde, omdat het je liefde niet kan beantwoorden. Je start-up kan die last niet dragen, en dat hoeft ook niet. Dus die verkeerde emotionele gehechtheid moet weg als je gezond en sterk wilt zijn voor jezelf, voor je onderneming en voor je gezin.

De sleutel is om een beetje emotionele afstand te houden. Het helpt om een scheiding te maken tussen wie je bent en de onderneming die je aan het opbouwen bent. Er zullen ups en downs zijn, maar je identiteit, emotionele leven en relaties hoeven niet de dupe te worden van de zwaartekracht.

Hoe je de achtbaan kunt berijden

Wat doen we aan die hoge pieken en diepe dalen? Wat doen we aan de intense verstrengeling tussen onze onderneming en onze identiteit? Hoe kun je een onderneming starten en laten groeien zonder emotioneel verscheurd te raken? Laten we het hebben over specifieke strategieën.

Houd je hoogte- en dieptepunten bij. Een van de belangrijkste dingen die ik doe, kan in twee zinnen worden samengevat. Elke dag schrijf ik het hoogtepunt en het dieptepunt van mijn dag op. Het is gewoon het verzamelen van gegevens. De kracht van deze gegevens zit niet zozeer in het dagelijkse moment. Hoewel het bijhouden van een dagboek veel psychologische voordelen heeft, komt de kracht van deze gewoonte pas echt tot uiting wanneer je de zinnen die je in de loop van de tijd hebt verzameld, terugleest. Als je drie maanden of drie jaar aan hoogte- en dieptepunten hebt, kun je patronen ontdekken die je in het dagelijks leven niet ziet. Met langetermijngegevens kun je de delen van je leven identificeren die je 'sweet spots' zijn. Je kunt ook de delen van je leven zien die je uitgeput, gestrest en ongelukkig maken.

Deze gegevens kunnen je op een paar manieren helpen. Ten eerste kunnen ze je helpen om je sweet spots te optimaliseren: de delen van je leven die je zinvol, leuk en boeiend vindt. Dit zijn de delen van je leven waarin je de grootste kans hebt om invloed uit te oefenen en duurzame energie te hebben. Door je dieptepunten bij te houden, krijg je informatie over wat je moet uitbesteden, elimineren of vermijden. Door de gegevens in de loop van de tijd te bekijken, kun je zien op welke manieren je energie niet goed wordt benut. De tweede manier waarop deze informatie je kan helpen, is dat je, wanneer je je hoogte- en dieptepunten in de loop van de tijd bijhoudt, onvermijdelijk de kracht van het verstrijken van de tijd ziet. Ook dit gaat voorbij. De fouten, kritiek, dieptepunten en mislukkingen duren niet eeuwig. Uiteindelijk worden ze vervangen door andere gevoelens, door andere ervaringen van succes en vreugde.

Dat is een van je meest levensreddende vaardigheden als oprichter: weten dat hoe slecht de situatie ook is, het niet voor altijd zo blijft. Het moment gaat voorbij. De situatie verandert. Alle achtbanen, hoe wild ook, zijn tijdelijk.

Zorg voor een gevarieerd emotioneel leven. Je kunt niet alleen emotioneel in je onderneming geïnvesteerd zijn. Onderhoud je vriendschappen en je relaties met je familieleden. Laat romantiek deel uitmaken van je leven. Geniet van je hobby's en sport. Vecht tegen de drang om elk moment van de dag alleen maar aan je onderneming te denken, te eten en te slapen. Laat jezelf de emotionele ups en downs van andere delen van je leven ervaren. Als jij, de ondernemer, in een dip zit, zullen de andere delen van jezelf (je leven als ouder, Italiaanse voetbalfan, liefhebber van ambachtelijk gebrouwen bier) voor emotioneel evenwicht zorgen.

Kies voor een groeimindset. Hoe je naar de dieptepunten kijkt, maakt het verschil tussen een 'vaste mindset' en een 'groeimindset'. Deze termen zijn bedacht door Dr. Carol Dweck, hoogleraar psychologie aan de Stanford University. Volgens Dwecks theorie gaat de vaste mindset ervan uit dat ons karakter, onze vaardigheden en onze intelligentie vastliggen: we zijn slim of we zijn het niet. We zijn ofwel capabele ondernemers, ofwel niet. Een groeimindset gaat er daarentegen vanuit dat onze vaardigheden en capaciteiten altijd in ontwikkeling zijn en slechts een momentopname zijn van onze ontwikkeling en opleiding tot nu toe.

Een ondernemer met een groeimindset gedijt goed bij uitdagingen en ziet mislukkingen als kansen om te groeien en zijn bestaande vaardigheden uit te breiden. Een op groei gerichte ondernemer heeft een zelfbeeld dat is gekoppeld aan inspanning en leren, niet aan het resultaat van een bepaald project. Elke vaardigheid, elk succes, elke e-mail met een verkeerde link of elke mislukking is een startpunt voor de groei die gedurende het hele leven wordt gecultiveerd.

Een ondernemer met een vaste mindset gelooft dat als ze vandaag een bepaalde vaardigheid niet heeft, ze die gewoon niet heeft. Punt uit. Deze visie houdt geen rekening met verandering in de loop van de tijd en erkent niet de waarde van proberen, falen en opnieuw proberen. De ondernemer met een vaste mindset ziet alleen het huidige moment, niet de natuurlijke (of opzettelijke) verwerving van vaardigheden die in de loop van de tijd plaatsvindt. Maak van je tegenslagen leermomenten en maak van je successen een feestje voor alles wat je hebt geleerd. Wees bereid om nieuwe dingen te proberen, nieuwe ideeën uit te proberen en verder te gaan dan wat je nu weet en kunt.

Neem zinvolle pauzes. Als je te veel tijd in achtbanen doorbrengt, word je misselijk en krijg je pijn en raak je uit balans. Het menselijk lichaam is niet gemaakt voor langdurige intensiteit of langdurige acute stress. Als je van ondernemerschap een duurzame levensstijl wilt maken, moet je pauzes nemen. Ja, zelfs in het eerste jaar. Ja, zelfs als je groeit en het druk hebt en overweldigd bent.

Er zijn drie soorten pauzes die ik belangrijk vind:

1. Technologische pauzes: Ik heb een vriendin die twee iPhones heeft, één voor haar werk en één voor privé. Ze houdt haar werkcontacten en privécontacten op aparte telefoons. Ze houdt haar zakelijk e-mailadres en privémail op aparte telefoons. En als ze aan het eind van de dag klaar is met werken, sluit ze haar werktelefoon aan op een oplaadstation en laat ze die op kantoor achter. Haar redenering is dat ze zich volledig geketend voelde aan haar werk, zelfs als ze thuis met haar gezin aan het eten was of naar de voetbalwedstrijden van haar kinderen keek. Er verscheen een melding in haar inbox en ze had het gevoel dat ze die moest beantwoorden. Hoewel deze optie misschien te extreem voor je is, is het goed om een manier te vinden om te ontsnappen aan het feit dat je 24 uur per dag bereikbaar bent. Dit kan betekenen dat je je telefoon op kantoor laat liggen of in een la stopt als je niet aan het werk bent, of zelfs dat je meldingen uitschakelt. Wat je ook besluit, doe bewust je best om je werkcommunicatie te beperken tot je werkuren, zodat je je kunt concentreren op je familie, vrienden en niet-werkgerelateerde activiteiten.

2. Vakanties: Een vakantie nemen van je dagelijkse leven is de beste manier om jezelf een reboot te geven. Een week vrij helpt je lichaam om te herstellen van de opgebouwde chronische stress. Het kan je ook een frisse kijk op je leven en werk geven en je motivatie om meer te bereiken vergroten. Het loont vaak meteen. Natuurlijk, je hebt een week of twee vrij genomen, maar als je geïnspireerd en uitgerust terugkomt, ben je waarschijnlijk productiever dan voorheen.

Bijna elke oprichter met wie ik praat, heeft moeite met dit idee. En ik snap dat. Ik heb een onderneming, net als mijn man, en ik snap hoe nerveus het voor een oprichter kan zijn om afstand te nemen, vooral in het begin, wanneer je nog geen processen of team hebt om je te vervangen. Het is moeilijk om los te komen, vooral omdat je een essentieel (en onvervangbaar) onderdeel van je onderneming bent. Ik weet dat voor mij het idee om weg te gaan en los te komen van alles vaak stressvoller voelt dan het idee om thuis te blijven en gewoon door te gaan.

Je moet sowieso op vakantie gaan. Onderzoek heeft keer op keer aangetoond dat mensen die hun geest en lichaam even rust gunnen, beter in staat zijn om creatief te denken, problemen op te lossen en afstand te nemen van de robotachtige 'gewoon-doen'-mentaliteit die vaak gepaard gaat met maandenlange stress. Als je even afstand neemt en op vakantie gaat, laad je jezelf weer op en kom je vol energie terug, enthousiast over de dingen die je hebt bedacht terwijl je geest even rust had.

Op vakantie gaan geeft je ook de tijd om je te concentreren op die relaties en activiteiten die tijdens de dagelijkse sleur gemakkelijk over het hoofd worden gezien. Herinneringen maken, ervaringen delen of tijd vrijmaken voor ontspannen gesprekken zijn geweldige investeringen in de vrijheid, relaties en vreugdevolle ervaringen die de meesten van ons op het ondernemerspad brengen.

Beschouw dit als toestemming – nee, als een voorschrift – om op vakantie te gaan. Als het idee om volledig los te koppelen je in paniek brengt, koppel dan niet volledig los. Neem je telefoon mee en check een paar keer per dag je e-mail, of bel even voor scrumvergaderingen. Pas het aan aan jouw persoonlijke situatie. Maar zorg ervoor dat het werkt. Ga weg. Maak tijd vrij. Op de lange termijn zal het je goed doen. Doktersadvies.

3. Retraites: Een vakantie is een time-out, weg van je werk. Een retraite is een time-in, een diepe duik in je onderneming.

Ik denk dat elke ondernemer minstens drie keer per jaar een driedaagse retraite moet doen. Een retraite is een moment om na te denken, je opnieuw te focussen en het grote geheel van je onderneming te bekijken. Het is een moment om je doelen te stellen, je voortgang te evalueren en de gezondheid en richting van je onderneming te beoordelen. Het is makkelijk om te ontdekken dat je onderneming een pad volgt dat een jaar geleden nog goed leek, maar nu niet meer klopt, of een pad dat je verder van je doelen afbrengt, of een pad dat wel goed is, maar wat aanpassingen nodig heeft. Een retraite om na te denken kan je helpen om de richting van je onderneming nog eens goed te checken en je onderneming opnieuw te focussen om nog beter te worden.

Een retraite kan voor verschillende mensen veel dingen betekenen, afhankelijk van wat je echt de rust, ruimte en tijd geeft om na te denken, te reflecteren en te groeien. Voor mij is dat een hotelkamer met uitzicht op de oceaan, een rol slagerspapier en een doos stiften. Een van mijn vrienden die ook een bedrijf heeft, gaat naar het huisje van haar familie in het bos en trekt zich dan nog verder terug in de natuur door te gaan wandelen, zodat ze echt een rustige plek kan vinden om na te denken en dingen in een notitieboekje te schrijven. Mijn algemene tips: ga ergens heen waar je normaal niet komt, trek zo veel mogelijk de stekker eruit, breng tijd alleen door, denk na en schrijf dingen op. Zorg dat je met een paar concrete actiepunten weer naar huis gaat.

Ik weet dat alleen al de gedachte om een paar dagen vrij te nemen om alleen maar na te denken en te reflecteren voor velen van jullie beangstigend klinkt. Je denkt al aan de logistieke nachtmerrie van een paar dagen niet werken, iemand zoeken die je winkel kan runnen of je team kan leiden, vergaderingen afzeggen of evenementen verzetten. En ik snap het: het leven in een onderneming kan best intimiderend en hectisch zijn. Het voelt misschien alsof je het je niet kunt veroorloven om de tijd te nemen voor een retraite, maar ik draai dat om en zeg dat je het je juist niet kunt veroorloven om het niet te doen.

Ondernemer zijn is een super leuke manier om je leven te leiden. De hoge pieken en diepe dalen horen erbij – ze maken het spannend en de moeite waard. Maar ze maken het ook soms lastig en zelfs overweldigend.

Je bent niet alleen

Deze gids zit vol met praktische tips om je mentale gezondheid te verbeteren. Maar de belangrijkste 'tactiek' draait niet om jou als individu. Het belangrijkste wat je als ondernemer kunt doen, is een netwerk van relaties opbouwen.

Een van de dingen die ik het vaakst hoor van oprichters is dat de mensen in hun leven het niet 'snappen'. Hun partner, buren, kamergenoten, broers en zussen en ouders begrijpen de druk en uitdagingen van het ondernemerschap niet.

"Niemand begrijpt hoe het is om mijn onderneming te runnen."

"Niemand snapt mijn dagelijkse leven en het zou een lang en moeizaam proces zijn om het uit te leggen."

"Niemand anders kan begrijpen wat ik nu voel."

"Andere mensen hebben niet dezelfde combinatie van druk en verantwoordelijkheden als ik."

Je hersenen houden je voor de gek. Iedereen – letterlijk ieder mens – heeft wel eens frustratie ervaren. We hebben allemaal wel eens verdriet gevoeld. We weten allemaal hoe het is om onzeker of bang te zijn. Ieder van ons heeft zich wel eens ongemotiveerd of uitgeput gevoeld. We hebben allemaal wel eens twijfel of een gebrek aan zelfvertrouwen ervaren. We hebben allemaal wel eens de vreugde van succes ervaren of de opwinding die ontstaat wanneer alle stukjes van het leven op de juiste manier in elkaar vallen.

Je bent niet alleen.

Ik zeg het nog een keer: je bent niet alleen.

Het is net zo makkelijk om te denken dat je alleen bent en geïsoleerd leeft als oprichter, als om die gedachten te overwinnen. Je moet gewoon de gewoonte aannemen om ja te zeggen tegen mensen. "Ja, ik wil wel koffie drinken om te praten. Ja, ik wil je graag vertellen over mijn dag en horen wat jij ervan vindt. Ja, ik wil graag advies." Ja, ja, ja.

Praat minder en luister meer, zelfs (vooral) naar de niet-oprichters in je leven. Luister naar hun hartzeer, ergernissen en angsten. Luister naar hun vreugde en feestjes. Door goed te luisteren kun je een brug slaan tussen jouw situatie en die van hen. Of je nu contact wilt maken met je man die thuisblijvende vader is, je vrouw die spoedeisende hulp arts is, je tienerdochter of je gepensioneerde, golfverslaafde vader – als je goed luistert, vind je het punt van verbinding en begrip.

Luisteren is geen manier om je superheldencape aan te trekken en ieders problemen op te lossen. Jij hebt ook behoeften. Luisteren is een manier om anderen te helpen jou te helpen. Help je familie en vrienden het leven van een ondernemer te begrijpen door te luisteren naar gemeenschappelijke emoties en zorgen in de verhalen over hun leven. We zijn allemaal mensen, dus de beste manier om contact te maken met anderen is via die zeer reële, zeer menselijke emoties.

Diepe relaties zorgen voor wederzijdse gezondheid

Ons welzijn hangt af van gezonde, diepe relaties. Ons lichaam heeft fysiek contact nodig. Onze geest snakt naar taal. Ons hart is blij als we door iemand worden geliefd. Onze geest bloeit als we anderen kunnen helpen. We zijn sociale wezens. Relaties geven troost en gezelschap. De mensen in ons leven kunnen dienen als klankbord bij het oplossen van problemen, als vluchtroute als we even weg willen, als verbindende factor als we moeite hebben om contact te maken, als bron van humor als we een nieuw perspectief nodig hebben, en als basis waarop we ons leven bouwen.

Het is onmogelijk om succesvol te zijn in het bedrijfsleven of in het leven, en het is onmogelijk om gezond te zijn zonder betekenisvolle, diepe relaties. Mensen moeten het eerste zijn waarin we investeren, en onze prioriteit boven andere taken. (Jij telt ook mee als 'mensen').

Als laatste wil ik nog even zeggen dat het goed is om een relatie te hebben met een professional op het gebied van geestelijke gezondheid. Een therapeut of counselor is getraind om te luisteren naar problematische patronen en kan je misschien helpen om negatieve spiralen of relatie-implosies te voorkomen. Veel van ons hebben ook best goede ideeën over hoe we met stress kunnen omgaan. En als het ergste gebeurt – als je faalt, je helemaal alleen voelt, in een depressie terechtkomt, pijnlijke gedachten hebt, een scheiding doormaakt, failliet gaat – dan heb je een expert aan je zijde die je kan helpen om de stukjes weer bij elkaar te rapen. Voor een paar specifieke tips voor oprichters over waarom en hoe je contact kunt leggen met een professional in de geestelijke gezondheidszorg, check deze podcastaflevering.

Ik hoop echt dat je een persoonlijke strategie vindt om van ondernemerschap een duurzame, zinvolle, bevredigende en lucratieve manier van leven te maken. Als je denkt dat je iemand nodig hebt om mee te praten, dan is dat ook zo – neem contact op met een lokale psycholoog of neem contact op.